Natuurlijke personen, u en ik, hebben rechten en plichten en hebben daarmee rechtspersoonlijkheid. Dat geldt ook voor rechtspersonen als BV’s en stichtingen. Zij zijn eveneens dragers van rechten en plichten. Een rechtspersoon is een papieren constructie. Er zal altijd een natuurlijk persoon nodig zijn om de rechtspersoon iets te laten doen. Andere rechtspersonen dan natuurlijke personen en papieren rechtspersonen zijn er niet. Althans niet naar Nederlands recht.
De natuur heeft geen rechtspersoonlijkheid
Dieren en bomen komen geen rechten toe. Dat betekent niet dat daarmee van alles uitgehaald kan worden, maar wel dat zij zelf geen rechten kunnen claimen, ook niet door een vertegenwoordiger. We vinden deze organismen niet zo belangrijk als een mens, het zijn maar zaken. Maar de schaarse natuur wordt steeds belangrijker terwijl er van de mens al zoveel zijn. Een beest of een plant is dan misschien niet zo relevant maar wat te zeggen van een heel bos, een berg, een zandplaat of een rivier?
In Nieuw-Zeeland kreeg een rivier wel rechten
In Nieuw-Zeeland werd de Whanganui River op het Noordereiland wel zo belangrijk gevonden dat de rivier zelf rechten kreeg. Dit was na een lange strijd van de oorspronkelijk bevolking, de Maori, voor erkenning van hun rivier als voorouder. Vanaf 1880 voerde de overheid werken uit om een stoombootdienst op de rivier op te zetten en mineralen uit de bedding te halen, waardoor de ecologische kwaliteit werd uitgehold, de visserij werd vernietigd en de culturele en spirituele waarde van de rivier werd aangetast. Het gaat niet alleen om de 280 kilometer lange rivier maar om het hele stroomgebied. En ook bovennatuurlijke elementen van de rivier behoren tot de rechtspersoon Te Awa Tupua:
Te Awa Tupua is an indivisible and living whole, comprising the Whanganui River from the mountains to the sea, incorporating all its physical and metaphysical elements.
(Te Awa Tupua is een ondeelbaar en levend geheel, bestaande uit de Whanganui-rivier van de bergen tot de zee, met al zijn fysieke en metafysische elementen)
De rivier is nu een rechtspersoon
Wettelijk is nu bepaald:
Te Awa Tupua is a legal person and has all the rights, powers, duties, and liabilities of a legal person.
(Te Awa Tupua is een rechtspersoon en heeft alle rechten, bevoegdheden, plichten en aansprakelijkheden van een rechtspersoon)
Hoe de rivier naast rechten ook plichten kan hebben en vervullen is niet eenvoudig voor te stellen. Misschien slaat het antropomorfe beeld hier ook wat door. De Whanganui-rivier is trouwens niet de enige rivier met rechtspersoonlijkheid. Ook de Ganges in India heeft die bijvoorbeeld gekregen.
Kunnen we hier in Nederland wat mee? Is hier een rivier die eigen rechtspersoonlijkheid verdient om voor zichzelf op te kunnen komen?
Stel dat de rivier Alddjip rechtspersoonlijkheid zou kunnen krijgen
Dit weekend reed ik langs het Alddjip, het Friese riviertje dat van Bakkeveen onder Beetsterzwaag door naar Aldeboarn en daarna naar Akkrum en Jirnsum loopt. Uiteindelijk loopt het water tot Raerd, waar het in vroeger tijden in de Middelzee stroomde. Het Alddjip (Ouddiep) wordt ook wel Koningsdiep (Keningsdjip) genoemd of De Boarn (De Boorn).
Alddjip/Koningsdiep/De Boarn, hier in blauw getekend tot Akkrum
De Middelzee (geel) waar de Boarn bij Raerd in uit kwam tot ca. 1250. De zee slibde toen dicht waarna een afvoerkanaal werd gegraven naar het Sneekermeer.
Komend van Terwispel reed ik over het zandpad langs het natuurgebied Van Oordt’s Mersken waar het riviertje doorheen kronkelt en naderde ik het Polderhoofdkanaal. Dit kanaal werd omstreeks 1875 gegraven om de waterstand in de Groote Veenpolder, die regelmatig overstroomde, te kunnen reguleren. Het riviertje ligt aanmerkelijk lager dan het kanaal en gaat daar via een duiker onderdoor. Aan de andere kant van het Polderhoofdkanaal komt het water in een sloot. Dit is nièt in de bedding van het Alddjip! Het Alddjip ligt meer noordelijk en krijgt zijn water uit het Polderhoofdkanaal waar het een zijtak van lijkt te zijn geworden.
Deel leggerkaart. Zie voor de locatie het rode raster in de bovenste afbeelding. Het water uit het Alddjip stroomt van rechtsonder op de leggerkaart via een duiker letterlijk onder het Polderhoofdkanaal door. Het water stroomt daarna naar het zuidelijk gelegen gemaal.
De verstoorde loop van het Alddjip: een rivier die zijn eigen water kwijtraakt
Het Alddjip zelf kronkelt vanaf het Polderhoofdkanaal verder, als een zijtak van het Polderhoofdkanaal. Vanaf het Polderhoofdkanaal meandert het riviertje, met dus niet meer het water van de bovenloop maar met dat uit het Polderhoofdkanaal, verder.
Het water uit de bovenloop dat onder het Polderhoofdkanaal door wordt geleid, wordt in een kanaal overgepompt dat richting Aldeboarn loopt. Even voor Aldeboarn wordt de waterloop kronkelend en komt het Alddjip er weer bij, met het koekoekswater uit het Polderhoofdkanaal. Met dat water zelf is niets mis. In de Groote Veenpolder kwelt schoon water op van het Drents plateau.
Onder de naam De Boarn slingert het water zich verder door het land naar Nes bij Akkrum. Daar wordt de loop geblokkeerd door de A32. Het water wordt Noordelijk om Nes heen geleid over het Leppa-aquaduct. Aan de andere kant van de rijksweg gaat het weer verder in de oude bedding. Daarna stroomt de rivier in enkele majestueuze bochten naar Oude Schouw en vervolgens door Jirnsum.
Wat jammer dat het Alddjip zo aangetast is. De eeuwenoude rivier is in relatief korte tijd veel van zijn gaafheid en sierlijkheid kwijtgeraakt. Op een deel van het traject raakt het zelfs zijn eigen water kwijt! Als het riviertje rechtspersoonlijkheid had gehad, zou het voor zijn echtheid en gaafheid hebben gevochten. Maar of dit voldoende was geweest tegen de machten van de vervening, ruilverkaveling en wegverkeer? Anders dan de Nieuw-Zeelandse Whanganui-rivier ontbreekt het De Boarn aan bovennatuurlijke krachten.
Rechten voor de natuur
Hoe kan een rivier in rechte voor zichzelf opkomen? De Boarn kan niet – via een vertegenwoordiger, zoals dat bij de Whanganui-rivier is geregeld – voor zichzelf bescherming eisen bij de overheid. Dit kan enkel een persoon zijn die dit namens zichzelf doet. Dit kan een stichting zijn die tot doel heeft landschappelijke waarden te beschermen. Maar het kan ook een natuurlijk persoon zijn. Een natuurlijke persoon kan weliswaar in de regel niet procedureel opkomen voor een algemeen belang als het behoud van een rivier. Belangen van omwonenden bij het behoud van een goede kwaliteit van hun woon- en leefomgeving kunnen echter zo verweven zijn met het algemene belang van voorkoming van aantasting van een natuurlijk of landschappelijk waardevol gebied, dat niet kan worden geoordeeld dat een door de overheid toegestane of niet aangepakte aantasting kennelijk niet strekt tot bescherming van de belangen van deze omwonenden. Deze verwevenheid kan er zijn doordat zo’n persoon in het waardevolle gebied woont. Aldus de Raad van State in ECLI:NL:RVS:2020:2706 over de toepassing van het relativiteitsartikel 69a Algemene wet bestuursrecht. Natuurlijke personen zullen echter alleen maar kunnen opkomen voor hun omgeving, en dat zal maar een stukje van een rivier kunnen zijn.
